Zasady postępowania w życiu codziennym kobiet z nowotworem piersi

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wyróżnia aktualnie kilka czynników, które znacząco regulują stan zdrowotny pojedynczych jednostek i zdrowie zbiorowości. Do czynników regulujących stan zdrowia należą m.in. otaczające jednostkę warunki środowiska, czynniki genetyczne, warunki ekonomiczne, poziom wykształcenia jednostki, stosunki międzyludzkie w bliskim otoczeniu i w rodzinie oraz dostępność i korzystanie z opieki zdrowotnej.
 Zachowanie dobrego samopoczucia i prawidłowego stanu zdrowia wiążą się ze skrupulatnym wypełnianiem rekomendowanego przez WHO poziomu aktywności fizycznej (m.in. 10 000 kroków dziennie/osoba dorosła). Aktywność fizyczna przyczynia się bowiem do poprawy pracy układu odpornościowego przez zmianę wrażliwości komórek układu immunologicznego na czynniki zewnętrze i wewnętrzne, redukcji masy tkanki tłuszczowej, przyczynia się do przebudowy tkanki mięśniowej, poprawy wydolności fizycznej, obniżenia tętna spoczynkowego, a także warunkuje poprawę hemodynamiki krwi, przyczynia się do obniżenia ciśnienia tętniczego krwi, zmniejsza ryzyko zachorowania na niektóre choroby itp.
Aktywność fizyczna stanowi wartość kluczową zarówno w życiu osób zdrowych, diagnozowanych jak i osób zmagających się z chorobą nowotworową. Zaleceniem Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) dla osób starszych (tj. 18-64 r.ż.) jest podejmowanie aktywności fizycznej w zakresie:

• ≥ 150 minut aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności tygodniowo lub co najmniej 75 minut aktywności fizycznej o dużej intensywności tygodniowo;

• Czas trwania pojedynczej sesji aktywności fizycznej powinien wynosić ≥ 10 minut;
• Dodatkowe korzyści zdrowotne można uzyskać przez zwiększanie czasu trwania aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności do 300 minut tygodniowo lub przez zwiększanie czasu trwania aktywności fizycznej o dużej intensywności do 150 minut tygodniowo;

•  ≥ 2 razy w tygodniu wskazane jest wykonywanie ćwiczeń wzmacniających główne grupy mięśniowe (tzw. mięśnie posturalne);

Wg WHO każda z osób powinna dokonać indywidualnego, niezależnego wyboru aktywności fizycznej, której to codzienne wykonywanie nie będzie sprawiało jej znaczącej trudności.
Dodatkowo, osoby, u których zdiagnozowano chorobę nowotworową, powinny obligatoryjnie przestrzegać kilku kluczowych zasad postępowania w życiu codziennym. Przede wszystkim powinny one pamiętać, że naczelną zasadą w drodze do zdrowia jest skrupulatne przestrzeganie terminów okresowych kontroli lekarskich, systematyczna samokontrola okolicy zabiegu operacyjnego, drugiej piersi oraz innych narządów i układów. Pozostałe zasady dotyczą postępowania higienicznego i rehabilitacyjnego okolic operacyjnych. Zasady te mają na celu zapobieganie obrzękowi limfatycznemu kończyny operowanej, uniknięcie wad postawy, przeciążeń mięśniowo-szkieletowych, zaburzeń metabolicznych i układowych itp.

ZASADA I
Ułożenie kończyny operowanej w różnych sytuacjach

Oprócz usprawniania dynamicznego (aktywność ruchowa), rehabilitacja w chorobie nowotworowej musi być ukierunkowana także na usprawnianie statyczne (utrzymywanie kończyny w odpowiednich, ustabilizowanych pozycjach) i statyczno-dynamiczne (koordynacja ruchowa kończyny). Należy przy tym pamiętać, że w zależności od wykonywanego ruchu, wielkości płaszczyzny podporu, kierunku ruchu kończyny, mięśnie mogą wykazywać inny charakter pracy. Należy pamiętać, że długotrwałe utrzymywanie statyczne kończyny w jednej pozycji (tzw. praca izometryczna mięśni), zwiększa przekroje pracujących mięśni, a także przyczynia się do wzrostu ciśnienia krwi i limfy w naczyniach krwionośnych i limfatycznych. Zaś szybkie, energiczne ruchy kończyny (tzw. praca izotoniczna) będą powodowały ruchy ślizgowe mięśni i ścięgien pracującej kończyny, a praca ta przeważnie będzie wymagała mniejszego ciśnienia krwi w pracujących naczyniach krwionośnych.
Oddziaływanie rehabilitacyjne na kończynę operowaną polega na wprowadzeniu do postępowania rehabilitacyjnego obowiązku czynnych i biernych ułożeń kończyny. Zalecenia te nie dotyczą tylko okresu pooperacyjnego, kiedy rana wymaga szczególnej dbałości, ale zalecenie to należy stosować jako jeden z wielu codziennych obowiązków w życiu kobiety z diagnozą choroby nowotworowej.
Wysokie ułożenie kończyny w czasie snu i wypoczynku (w czasie ograniczonej aktywności ruchowej kończyny) przyczynia się do zmian ciśnienia hydrostatycznego słupa rtęci (mmHg) chłonki znajdującej się w układzie limfatycznym, ułatwiając jej odpływ z części dystalnych kończyny. Zachodzące zmiany ciśnienia hydrostatycznego w układzie limfatycznym zapobiegają powstawaniu lub powiększaniu się obrzęku limfatycznego.
O znaczeniu wpływu ciśnienia hydrostatycznego limfy na powstawanie obrzęku limfatycznego należy także pamiętać podczas wykonywania codziennych aktywności (działanie statyczno-dynamiczne), gdyż wysokie unoszenie kończyny operowanej kilkunastokrotnie w ciągu dnia przyczynić się może do lepszej, częstszej aktywacji układu limfatycznego i precyzyjniejszego działania odprowadzającego i odpornościowego tego układu. Proces ten jest związany z wzajemnym oddziaływaniem ciśnienia hydrostatycznego limfy, krwi oraz zmian napięcia pracujących mięśni podczas codziennych aktywności. Czynniki te przyczyniają się bowiem do prawidłowego odpływu krwi żylnej i chłonki z operowanej kończyny.
Liczne doniesienia potwierdzają wpływ częstego unoszenia kończyny operowanej u osób po zabiegach chirurgicznych na poziom odprowadzania chłonki. Ruchy kończyn górnych w pełnych zakresach ruchu znacząco obniżają ryzyko występowania obrzęku limfatycznego.
Osobom zagrożonym obrzękiem limfatycznym zaleca się także używanie klina podczas snu. Klin taki wspomaga całonocne utrzymywanie kończyny operowanej powyżej linii barków. Takie rozwiązanie (pozycja antygrawitacyjna) umożliwia swobodny przepływ limfy do sztandarowych węzłów chłonnych (węzły przymostkowe, węzły pachowe kończyny przeciwnej, węzły pachwinowe itp.)
Również codzienna, dostoswana do poziomu sprawności pacjentek aktywność fizyczna powinna być oparta na częstej pracy kończyny po stronie operowanej w pełnych zakresach ruchu stawów barkowych.

ZASADA II
Zapobieganie zakażeniu i przeciążeniu kończyny strony operowanej
Istotnym zaleceniem dla osób, które poddane zostały operacji usunięcia piersi (lub jej części) i węzłów chłonnych jest szczególna ochrona powierzchni skóry i tkanek okolicy operowanej przed przypadkowym skaleczeniem, poparzeniem, uciskiem, przeciążeniem nadmiernym wysiłkiem fizycznym.
Należy bowiem pamiętać, że każda sytuacja, w której mogłoby dojść do skaleczenia, oparzenia kończyny, może przyczyniać się do wystąpienia znacznego odczynu zapalnego, trudności gojenia się rany pooperacyjnej, ropnych wysięków i zakażenia przez otwartą ranę. Czynniki te mogą przyczyniać się do znacznego nasilenia występowania obrzęku limfatycznego. Odczyn zapalny uszkodzonych węzłów limfatycznych (w wyniku operacji lub radioterapii) może powodować nieadekwatną do potrzeb organizmu aktywację układu odpornościowego, spowodować upośledzenie przepływu chłonki, a w konsekwencji obrzęk limfatyczny o różnym nasileniu. Utrzymujący się obrzęk limfatyczny prowadzić zaś może do uszkodzenia prawidłowej pracy naczyń krwionośnych i limfatycznych.
Dlatego też należy ograniczać liczbę pobrań krwi, szczepień i zastrzyków do ręki po stronie operowanej, gdyż każda ingerencja zewnętrzna ciał obcych w ciało może zaburzać prawidłową pracę naczyń limfatycznych i przyczyniać się do nasilenia obrzęku limfatycznego.
Warto także pamiętać o wyeliminowaniu z garderoby zbyt ciasnych ubrań, które mogą powodować znaczny ucisk na kończynę po stronie operowanej i upośledzać prawidłowy przepływ chłonki przez naczynia limfatyczne. Z tego samego powodu należy ograniczyć liczbę pomiarów ciśnienia krwi na kończynie po stronie operowanej.
Wysiłek fizyczny także stanowi istotny czynnik, który może przyczyniać się do wystąpienia obrzęku limfatycznego. Wbrew powszechnemu myśleniu, wysiłek ten nie musi należeć do typu wysiłków o znacznej intensywności. Częste utrzymywanie kończyny w niskich, podobnych do siebie pozycjach, np. noszenie torby na tym samym ramieniu, powtarzane ruchy o podobnej charakterystyce podczas codziennych aktywności (ciągnięcie, pchanie, popychanie, napinanie), stanowią znaczący czynnik ryzyka do wystąpienia obrzęku limfatycznego kończyny i tułowia po stronie operowanej.

ZASADA III
Pielęgnowanie skóry
Właściwe pielęgnowanie skóry poddanej zabiegowi operacyjnemu i zabiegom radioterapii jest szczególnym działaniem o charakterze zdrowotnym. Przede wszystkim trzeba zadbać, by gojąca się rana nie została narażona na czynniki zewnętrzne, które mogą doprowadzić do rozwoju zakażenia ustroju. Należy zadbać o higienę rany przez częste zmiany opatrunków, przemywanie rany delikatnymi środkami odkażającymi, szarym mydłem, które powoduje rozmiękanie tkanki bliznowatej i zapobiega powstawaniu bolesnych blizn. Dodatkowo, dobrze zagojoną ranę należy rozciągać w każdym kierunku, masować czystymi rękoma, tak, by tkanka odzyskała prawidłową elastyczność, plastyczność i przesuwność wobec otaczających ją innych tkanek.
Właściwe pielęgnowanie skóry okolicy zabiegu chirurgicznego pozwoli na jej prawidłowe funkcjonowanie. Należy pamiętać, że skóra okolicy pozabiegowej charakteryzuje się znaczną wrażliwością na działanie różnych czynników zewnętrznych. Istotne jest jej każdorazowe nawilżanie po zakończeniu czynności higienicznych. Po jej umyciu można ostrożnie zastosować krem, o którym wiadomo, że nie podrażnia skóry. Jednak nie należy wmasowywać go w tkankę, a tylko delikatnie pokryć skórę jego cienką warstwą.
Warto także wiedzieć, że temperatura wody używanej do mycia okolicy pozabiegowej nie powinna przekraczać 38℃. Cieplejsza woda może powodować wahania ciśnienia krwi w ustroju. A znaczne obniżenie ciśnienia krwi może spowodować zawroty głowy, zasłabnięcie a nawet utratę przytomności, co stanowi czynnik niepożądany w przebiegu chorób nowotworowych.
Osoby po zabiegach operacyjnych usunięcia nowotworu piersi powinny także w sposób znaczący ograniczyć ekspozycję na promieniowanie słoneczne, naświetlanie lampami kwarcowymi oraz innym urządzeniami emitującymi promieniowanie nadfioletowe. Ekspozycja na światło nadfioletowe może przyczynić się do powstania uszkodzeń naskórka, tkanki podskórnej oraz naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz przyczynić się do powstania obrzęku limfatycznego.

ZASADA IV
Odżywianie
Odżywianie stanowi jeden z kluczowych elementów w powrocie do zdrowia w chorobach onkologicznych. Mimo, iż dotychczas nie stwierdzono bezpośredniej korelacji dotyczącej wpływu odżywiania na rozwój chorób nowotworowych, niemniej istnieją ugruntowane przesłanki dotyczące wpływu spożywanych produktów na zmiany przebiegu cyklu przemian metabolicznych i komórkowych organizmu. Zwłaszcza osłabiony i wyniszczony przez chorobę nowotworową, operacje, zabiegi chemioterapeutyczne i radioterapeutyczne organizm, wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na dobór produktów spożywczych, suplementację naturalnych składników odżywczych i minerałów, kaloryczność produktów i wymaga przestrzegania podstawowych zasad dietetycznych. Choroba nowotworowa może być bowiem spowodowana wieloma czynnikami zewnętrznymi, a m.in. spożywanie wysoko przetworzonej żywności, stanowi znacznego stopnia ryzyko zaburzeń metabolicznych i nieprawidłowości w zakresie przemian komórkowych ustroju. Należy pamiętać, że niewłaściwe żywienie powoduje osłabienie naturalnych sił obronnych organizmu.
Żywienie w chorobach onkologicznych wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na ilość, stopień przetworzenia spożywanych produktów, stosunek procentowych składników odżywczych wprowadzonych egzogennie do ustroju. W chorobie onkologicznej należy znacznie ograniczyć spożywanie węglowodanów (zwłaszcza węglowodanów prostych), tłuszczów zwierzęcych zawierających długołańcuchowe nasycone kwasy tłuszczowe, ograniczyć spożywanie soli oraz produktów wywołujących reakcje alergiczne (powodują one nieadekwatną, nadmierną odpowiedź układu immunologicznego na działający czynnik). W chorobie onkologicznej zaleca się stosowanie dużych ilości warzyw, które zawierają znaczne ilości biodostępnych witamin, błonnika, pektyn, flawonoidów i nie są produktami wysokokalorycznymi. Poleca się także stosowanie olejów roślinnych (np. słonecznikowy, sojowy), spożywanie świeżych i wędzonych ryb (np. makrela, łosoś), gotowanego białego mięsa (np. drób, indyk, królik), produktów bogatych w białko roślinne (np. groch, fasola, bób).

ZASADA V
Postępowanie w czasie chemioterapii
Jednym z wielu istotnych warunków skuteczności leczenia jest dobra, sprawna, bezpośrednia komunikacja pomiędzy pacjentem a lekarzem prowadzącym. Lekarz powinien informować pacjenta o kierunku leczenia, możliwych dolegliwościach wynikających z prowadzonej terapii, zmianach skórnych, fizjologicznych, emocjonalnych itp. Pacjenci powinni zaś przekazywać wszystkie informacje dotyczące skutków działania zażywanych leków, codziennego samopoczucia, ewentualnych dolegliwości bólowych, zranień, krwawień, zaburzeń pracy układów ustroju, osłabienia mięśniowego, zaburzeń równowagi itp. Pacjenci są także zobowiązani do informowania lekarza prowadzącego o ewentualnym stosowaniu dodatkowych leków, stosowania terapii alternatywnych czy dodatkowych, znacznie obciążających organizm aktywnościach.
Bowiem poddawanie się jakimkolwiek dodatkowym zabiegom, obciążającym aktywnościom, które uprzednio nie zostały skonsultowane z lekarzem prowadzącym jest bardzo ryzykowne, może wiązać się z licznymi zaburzeniami wielonarządowymi, a także może uniemożliwić prawidłowe prowadzenie leczenia tradycyjnego, nasilać toksyczność zażywanych leków i w konsekwencji prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia i samopoczucia pacjenta.
Stosowanie chemioterapii samo w sobie jest już znacznym obciążeniem dla organizmu i może wiązać się z występowaniem objawów ubocznych. Do najważniejszych, najczęściej występujących objawów stosowania chemioterapii należy m.in.:
zahamowanie czynności szpiku kostnego, występujące niekiedy po podaniu leku i prowadzące do znacznego obniżenia poziomu odporności pacjenta i zwiększenia jego podatności na infekcje, występowanie krwawień zewnętrznych itp.;
występowanie wymiotów i nudności, które można załagodzić poprzez stosowanie odpowiednich leków oraz spożywanie znacznej ilości niesłodzonych płynów (np. wody, soków z surowych warzyw i owoców, herbaty, naparów z ziół itp.). Wymioty mają charakter przejściowy i powinny ustąpić kilka dni po zakończeniu stosowania wskazanych przez lekarza prowadzącego odpowiednich dla pacjenta dawek chemioterapii;
łysienie, będące skutkiem stosowania niektórych leków i osłabienia cebulek mieszków włosowych tkanki podstawy głowy. Łysienie jest objawem przemijającym, zwykle włosy zaczynają odrastać w 2-3 miesiącu po zakończeniu stosowania zabiegów chemioterapii;
zapalenie błony śluzowej jamy ustnej i przełyku, które również należą do objawów przejściowych i ustępują po upływie ok. tygodnia od zakończenia leczenia;
zaburzenia miesiączkowania/brak miesiączki – ze względu na toksyczność stosowanej terapii, zaleca się unikania zachodzenia w ciążę w okresie leczenia;
zaburzenia funkcjonalne nerwów obwodowych, objawiające się zaburzeniami czucia w kończynach dystalnych, mrowieniem, zaparciami stolca czy osłabieniem pracy mięśni i spadkiem poziomu codziennej aktywności. Niniejsze objawy neurologiczne mają również charakter przejściowy i zwykle ustępują po kilku tygodniach od zakończenia leczenia;

ZASADA VI
Samokontrola (przeciwnej) piersi
Samokontrola piersi należy do ważnych obowiązków każdej kobiety. Jednak pacjentki z wywiadem genetycznego uwarunkowania choroby onkologicznej w tle, powinny w sposób szczególny zadbać o swoje piersi. Należy pamiętać, że każda wyczuwana zmiana, twardość, guzek, bolesność dotykowa tkanki gruczołowej piersi, należą do informacji wartych konsultacji lekarskiej, mimo, iż nie każda zmiana może sygnalizować występowanie choroby nowotworowej.
Do najważniejszych czynności samokontroli piersi u kobiet należą:
oględziny piersi w pozycji stojącej przed lustrem z rękoma wzdłuż tułowia – poszukiwanie zmian w kształcie piersi, jej obrysie, obecności dołeczków, wzniesień, zmarszczeń w skórze, wciągnięcia tkanki, zaczerwienienia piersi, brodawki lub lej otoczki, wydzieliny/krwi wydobywającej się z brodawki ;
oględziny piersi w pozycji stojącej przed lustrem z rękoma uniesionymi ponad głowę – jw.;
oględziny piersi w pozycji leżącej na plecach z ręką po stronie operowanej założoną za głowę – obmacywanie płaską dłonią (za pomocą lekkiego ucisku) czterech, umownie wyznaczonych ćwiartek piersi (kwadranty) z jednoczesnym wykonywaniem ruchów kolistych;
oględziny piersi w pozycji leżącej na plecach z ręką ułożoną wzdłuż ciała – obmacywanie płaską dłonią dolnego zewnętrznego i górnego zewnętrznego kwadrantu piersi od żeber poniżej/powyżej i z boku piersi, postępując w kierunku brodawki badanej piersi;
badanie dołu pachowego w pozycji leżącej na plecach – poszukiwanie stwardnień, guzków, zmian nieznanego pochodzenia, obrzmień i itp.;
Każda kobieta, która zakończyła proces leczenia nowotworu piersi powinna wykonywać przynajmniej raz w miesiącu dokładne oględziny przeciwnej piersi oraz tkanki bliznowej po stronie operowanej. Badań takich należy dokonywać krótko po zakończeniu miesiączki lub w ustalonym, zapisanym i zapamiętanym przez siebie dniu każdego miesiąca. W razie zauważenia nieprawidłowości w budowie, kształcie, zmienionym progu bolesności badanych okolic, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza onkologa, prowadzącego badania kontrolne. Zalecenie to dotyczy wszystkich kobiet – bez względu na wiek, sposób leczenia, czas, który upłynął od zakończenia wcześniejszej terapii choroby nowotworowej.

ZASADA VII
Uprawianie sportów
Sport - niezależnie od rodzaju – stanowi formę treningu, w tym także formę usprawniania kończyny po stronie operowanej. Należy jednak pamiętać, by wysiłek podczas jednostki treningowej nie obciążał w sposób znaczący ustroju i nie upośledzał odpływu chłonki z kończyny strony operowanej. Każda z osób powinna wybrać dyscyplinę sportu, która jest dla niej atrakcyjna. Można także przyjąć zasadę, że jeśli przed operacją osoby uprawiały sport, to po operacji nie powinny z niego rezygnować. Jednak pod warunkiem, że jest to wcześniej skonsultowane z lekarzem prowadzącym, a wysiłek zostanie dostosowany do ogólnej wydolności organizmu danej osoby. W początkowym stadium treningowym i momencie dostosowywania form i obciążeń treningowych dla osób z wywiadem choroby nowotworowej w tle, warto również zadbać w sposób szczególny o kończynę strony operowanej przed jej ewentualnym przeciążeniem. W osób zmagających się z chorobą nowotworowa, warto także ograniczyć lub wykluczyć element współzawodnictwa, zmuszający do znacznego, często niekontrolowanego wysiłku fizycznego.

Dopiero znajomość własnego ciała z uwzględnieniem wszystkich powyższych kwestii stanowi instrukcję codziennego życia dla osób po leczeniu nowotworu piersi. Niezwykle istotne jest także postępowanie zgodnie z ogólnie przyjętymi normami, ustalonymi przez wielodyscyplinarne zespoły specjalistów dla osób walczących z chorobą nowotworową.
Dodatkowo, dopiero bezpośrednie, szczere rozmowy i konsultacje lekarskie w sytuacjach nowych, nieznanych, mogą wprawiać pacjenta w lepsze samopoczucie, budować jego samoświadomość i tym samym warunkować jego szybszy powrót do sprawności sprzed choroby. Zatem kluczem do szczęścia jest poznanie własnego ciała, aktywność ruchowa, zadawanie pytań i radość z nowego, zmienionego życia.