„Jak radzić sobie z objawami depresji w trakcie i po chemioterapii”

Diagnozowanie depresji wśród pacjentów chorych na nowotwory jest trudne, ponieważ wśród kryteriów diagnostycznych depresji, obok psychologicznych znajdują się objawy somatyczne, jakie towarzyszą nowotworowi i jego leczeniu takie jak: zaburzenia snu, zaburzenia apetytu, spadek masy ciała czy też przedłużające się zmęczenie. Niektóre badania potwierdzają, że pacjenci odczuwający przedłużające się zmęczenie, które wynika z choroby i leczenia, doświadczają więcej objawów lękowych i depresyjnych w porównaniu z pacjentami, którzy takiego zmęczenia nie doświadczają. Objawy, które wymieniłem , mogą świadczyć zatem o depresji, która może wynikać z myśli o własnej chorobie nowotworowej. Takie objawy mogą wynikać bezpośrednio ze stosowanej metody leczenia – chemioterapii (uszkodzenie układu nerwowego wywołane neurotoksycznością leku). Niektóre cytostatyki mogą sprowokować pojawienie triady objawów: zmęczenia, zaburzenia snu i przygnębienia, które mogą utrzymywać długo, nawet rok po zakończeniu leczenia. Obniżony nastrój może być też objawem samej choroby nowotworowej (nowotwór mózgu).
Zamiast jednak skupić się na tym, co rozwija objawy depresji, zaproponuję interwencje mające na celu zmniejszenie ich.
Badania związku między czynnikami psychologicznymi (w szczególności depresją) a rozwojem choroby nowotworowej przyniosły interesujące, ale niejednoznaczne rezultaty. Dobrym przykładem mogą być badania Blumerg, West i Ellis, które dotyczyły mężczyzn z nowotworem o różnej lokalizacji. Wyniki pokazały, że pacjenci z gwałtownie rozwijającym się nowotworem charakteryzowali się znacząco wyższym poziomem depresji, lęku oraz niezdolności do zewnętrznej ekspresji tych stanów.
Inny specjalista, dr. Davies przebadał 46 pacjentów z przerzutami raka i z nowotworem krwi. Okazało się, że apatia oraz postawa poddania się wiążą się z obniżoną szansą przeżycia i zwalczenia choroby. Autor dodaje że u chorych z wysokim poziomem apatii, ujawnionym w badaniu psychiatrycznym, stwierdzono bardziej zaaawansowane postępy choroby. Uznał więc, że to rokowanie determinuje subiektywne, psychologiczne reakcje, a nie stan psychiczny wpływa na rozwój choroby.
Niejednoznaczne wyniki nie pozwalają na precyzyjne roztrzygnięcie związku pomiędzy czynnikami psychologicznymi a postępem choroby nowotworowej.
Badacze twierdzący, że istnieje związek pomiędzy depresją a nowotworem opisują kilka mechanizmów wyjaśniających tę zależność. Wcześniejsze teorie (pod wpływem myśli psychoanalitycznych) akcentowały psychologiczną podstawę - predyspozycję do nowotworu – zaprzeczenie, wyparcie, niezdolność do radzenia sobie z gniewem i silna uwewnętrzniona kontrola kreowały osobowość predysponowaną do zachorowania na raka.
Nowsze badania endokrynologiczne i immunologiczne sugerują, że stres (np. depresja) prowadzi do wzrostu poziomu hormonów, włącznie z adrenalkortykosteroidami. Udowodniono, że kortykosteroidy mają wpływ na odporność. W badaniach potwierdzono, że u pacjentów depresyjnych, w porównaniu do ludzi bez depresji, odnotowuje się podwyższony poziom kortykosteroidów i osłabione działanie limfocytów. U pacjentów z osłabionym systemem immunologicznym zaobserwowano podwyższone ryzyko zachorowania na raka. Wyniki badań z zakresu psychoonkologii, dotyczące obecności zaburzeń nastroju, często potwierdzają, że utrzymująca i pogłębiająca się depresja zmniejsza szansę na wyzdrowienie.
W badaniach ze sfery psychologii zdrowia szukano odpowiedzi na pytanie, czy istnieje związek między typem osobowości a ryzykiem wystąpieniem choroby. Chorobie nowotworowej miała odpowiadać osobowość typu C, charakteryzująca się tendencją do reagowania poczuciem beznadziejnośći i bezradności w sytuacji stresującej i skłonność do wypierania negatywnych emocji. Badania naukowe nie potwierdziły tej zależności. Aktualnie typ C uważa się nie tyle za przyczynę, co raczej skutek choroby.
Jakie są objawy depresji?
Depresja posiada współcześnie wiele interpretacji w społeczeństwie. Często jest potocznie kojarzona z przewlekłym smutkiem, natomiast wśród jej objawów dominuje obniżenie nastroju, głęboki smutek, rozpacz, poczucie pustki, beznadziejności i bezradności. Znika odczuwanie przyjemności i radości, dominuje brak zainteresowania czymkolwiek, człowiek staje się apatyczny. Przy zaburzeniu nastroju pojawiają się niechęć i brak motywacji do podjęcia aktywności. 

Niepokojące powinno być dla nas, gdy obserwujemy obniżony nastrój przez co najmniej 50% czasu nieprzeznaczonego na sen, utrzymujący się przez przynajmniej dwa tygodnie. Typowa dla depresji jest utrata zainteresowania czynnościami, które dawniej były przyjemne, obniżenie nastroju szczególnie rano i utrzymujące się, wcześniejsze niż zwykle budzenie się.
 
Ważne jest aby umieć określić czy wyżej wymienione objawy pojawiły się w trakcie leczenia, czy występowały już wcześniej!
W przypadku pojawienia się tych objawów wcześniej, zaleca się kontakt z psychiatrą i psychoterapeutą lub psychologiem. W celu wykluczenia biologicznych przyczyn obniżonego nastroju warto również skontaktować się z endokrynologiem. Jest to ważne, ponieważ na przykład objawy niedoczynności tarczycy są bardzo zbliżone do objawów depresji w funkcjonowaniu emocjonalnym. 

Jak w takim razie radzić sobie z objawami depresji w trakcie chemioterapii i po niej?

1. Psychoedukacja - zdobyć od lekarza, bądź pielęgniarki informacje o tym, jak stosowana chemioterapia może wpłynąć na samopoczucie. Świadomość tego, czego możemy się spodziewać zmniejsza niepokój i możliwe napięcie. Co więcej, w sytuacji obniżonego nastroju i zmęczenia, wiedza o tym, że mogą to być skutki stosowanej metody leczenia a nie np. progresja choroby czy choroba psychiczna, może być uspokajająca.
2. Wizyta u specjalisty w zakresie zdrowia psychicznego, psychiatry, psychoterapeuty, psychologa/psychoonkologa. Psychiatra może pomóc dobrać leki adekwatne do aktualnego leczenia, które nie będą obciążać a mogą usprawnić funkcjonowanie mózgu. Psychoterapeuta pomoże zrozumieć i zanalizować, co wpływa na obniżenie nastroju, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny ułatwi pracę nad przekonaniami. Jeżeli ktoś ma przekonania dotyczące braku skuteczności stosowanego leczenia(, )albo wierzy, że „chemia tylko wyniszcza”, to będzie też w sposób naturalny szukać potwierdzeń tych myśli. Taka osoba też łatwiej będzie doszukiwać się negatywnych skutków. Psycholog/psychoonkolog, który pracuje w szpitalu, wesprze rozmową, pomoże w budowaniu dobrych relacji z personelem medycznym i nauczy technik relaksacyjnych. 

3. Nagradzanie się po każdej sesji chemioterapii, wizycie w szpitalu czy trudnym badaniu. Pamiętając o tym jak dużym stresem i lękiem może być dla nas wyjście z domu i kontynuowanie leczenia, warto ten trud sobie wynagrodzić. Psycholodzy zajmujący się analizą zachowania – behawioryści - uważają, że depresja wynika z braku lub małej ilości wzmocnień pozytywnych – nagród. Nagradzanie się za wysiłek fizyczny czy psychiczny, wzmacnia przekonanie o tym, jak ważne to dla nas jest i że potrafimy sami siebie docenić, być dla samego siebie dobrym przyjacielem. Taką nagrodą może być obejrzenie ulubionego filmu, spacer z kimś bliskim albo ulubiona przekąska, kupno dobrego kosmetyku lub zapachu, wizyta u fryzjera, masaż relaksujący, spotkanie z przyjaciółmi w kawiarni, wypad na rower. Warto pamiętać , że czas leczenia to nie jest najlepszy czas aby stosować bardzo restrykcyjne diety. W czasie chemioterapii niektóre potrawy mogą sprawiać mniej przyjemności niż wcześniej, dlatego zalecane jest żeby zadbać o odpowiednią jakość pokarmów, aby były bogate w składniki odżywcze, doprawione w zdrowy sposób ale również żeby były jak najbardziej przyjemne.

3. Planowanie aktywności i sprawdzanie pojawiających się po nich emocji. To metoda pomocna szczególnie dla osób, które zgłaszają trudność z organizacją czasu i myśli: „nie jestem w stanie nic zrobić”, „na pewno mi się nic nie uda dzisiaj”. Cenne jest obserwowanie siebie na przykład przez tydzień i wypełnianie w trakcie lub pod koniec dnia następującej tabeli aktywności:



5. Pomocna też jest grupa wsparcia i kontakt z innymi pacjentami w trakcie chemioterapii. Najbardziej cenna może być rozmowa z osobami , które miały podobne rozpoznanie choroby nowotworowej i są w podobnym wieku oraz sytuacji życiowej do nas. Warto porozmawiać z nimi o tym, jak sobie radzą.
Zachęcam do korzystania z wyżej wymienionych metod, ponieważ obserwuję w praktyce że są one skuteczne. Osobiście zawsze podkreślam wśród pacjentów i personelu medycznego rolę psychoedukacji. Pełna wiedza o tym co nas czeka jest często czynnikiem najbardziej zmniejszającym ryzyko rozwinięcia się lęku lub obniżonego nastroju. Techniki które opisałem mogą być dla niektórych osób bardziej lub mniej przystępne, każdy z nas działa inaczej. Dlatego zachęcam do kontaktu z psychologiem lub psychoonkologiem, który pomoże w pełni zrozumieć i podpowiedzieć jakie metody radzenia sobie z objawami depresji, mogą być najbardziej skuteczne.

Bibliografia
1. Chojnacka-Szawłowska, G. (2012). Psychologiczne aspekty przewlekłych chorób somatycznych. Wraszawa: Vizja Press & IT.
2. Cierpiałkowska, L., & Sęk, H. (2019). Psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
3. McKay, J., Hirano, N., & Surdel, D. (2002). Chemioterapia, radioterapia: Dlaczego pomagają: Jak radzić sobie ze skutkami ubocznymi: Na czym polega przeszczep szpiku kostnego. Gdańsk: Gdańskie Wydaw. Psychologiczne.
4. Ogińska-Bulik, N., & Juczyński, Z. (2010). Osobowość: Stres a zdrowie. Warszawa: Difin.
5. Poort, H., Jacobs, J. M., Pirl, W. F., Temel, J. S., & Greer, J. A. (2019). Fatigue in patients on oral targeted or chemotherapy for cancer and associations with anxiety, depression, and quality of life. Palliative and Supportive Care, 18(2), 141-147. doi:10.1017/s147895151900066x
6. Popiel, A., & Habrat-Pragłowska, E. (2008). Psychoterapia poznawczo-behawioralna: Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Paradygmat.
7. Pużyński, S., & Wciórka, J. (2007). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10: Badawcze kryteria diagnostyczne. Kraków: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius".
8. Rogiewicz, M. (2015). Praktyczny podręcznik psychoonkologii dorosłych. Kraków: Medycyna Praktyczna.
9. Walden-Gałuszko, K. D. (2015). Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
  

  Artykuł powstał w ramach projektu  pt.: „Wydawnictwa dla Amazonek”,  który realizowany jest dzięki dofinansowaniu z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych